داده‌های موجود در زمینة ارتباط بین شرایط اجتماعی-اقتصادی در سطح ملی، مانند سطح کلی درآمد ملی، با میزان اختلالات مصرف مواد مخدر، تا حدودی تصویری متناقض را نشان می‌دهد. به این صورت که سطح مصرف مواد مخدر در کشورهای پردرآمد در قاره آمریکا، اقیانوسیه و اروپا، در بالاترین میزان قرار دارد؛ در حالی که ارتباط میان شرایط اجتماعی-اقتصادی با تزریق مواد مخدر و HIV، خصوصاً در اروپای شرقی و آسیای غربی بسیار قوی است.10 علاوه بر این، درآمد بالاتر در سطح ملی، از نظر سال‌های زندگی سالم از دست رفته به دلیل ناتوانی و مرگ زودرس (طول عمر متناسب با ناتوانی (DALY))، با شیوع بالاتر مصرف و اختلالات مصرف مواد مخدر ارتباط دارد.11
در کشورهای مختلف، میزان نابرابری درآمد، با شیوع مصرف مواد مخدر ارتباط دارد؛۱۲ به‌طوری که کشورهایی که بالاترین سطح نابرابری اجتماعی-اقتصادی را دارند، دارای بیشترین شیوع اختلالات مصرف مواد مخدر هستند. اختلافات درآمدی، با سرمایه‌گذاری ناکافی در حیطة سیاست‌های عمومی، و سطح بالای فشار روانی در میان افراد، ارتباط دارد.
علاوه بر این، بروز تغییرات چشمگیر در شرایط اقتصاد کلان، از جمله شرایط ناشی از بروز بحران سیاسی یا اقتصادی، منجر به افزایش فقر و بیکاری می‌شود؛ که به نوبه خود بر چشم‌اندازهای اجتماعی-اقتصادی و سطح فشار روانی افراد، تأثیر می‌گذارد؛ و همچنین ممکن است به افزایش نرخ مصرف مواد مخدر منجر شود.13، 14 در اروپای شرقی، تعامل بین تغییرات اجتماعی-اقتصادی و سیاسی در سطح کلان، مانند گذار اقتصادی طی دهه 1990، همراه با گذار از ارزش‌های جمعی به ارزش‌های فردی‌تر، افزایش تحرک جمعیتی، رواج فرهنگ مواد مخدر و افزایش تقاضا در حیطة نظام مراقبت‌های بهداشتی، منجر به گسترش تزریق مواد مخدر و ظهور اپیدمی HIV شد.15 به‌عنوان مثال، در فدراسیون روسیه و اوکراین، شیوع مصرف‌کنندگان تزریقی مواد مخدر در سال 2017 بیش از 1 درصد بود؛ در حالی که شیوع HIV در بین مصرف‌کنندگان مواد مخدر تزریقی در فدراسیون روسیه در سال 2016، 25.6 درصد، و در اوکراین در سال 2015، 21.9 درصد (افزایش قابل توجه از دهه 1990 تاکنون) بوده است.1۶، 17 نرخ کلی مصرف مواد مخدر تزریقی در کل اروپا، از سال 2000 کاهش یافته است. نرخ اولین بستری برای درمان در سال 2005، 4.03 نفر در هر 100000 نفر، و در سال ۲۰۱۱، 2.74 بوده است. در حالی که در کشورهای اروپای مرکزی و شرقی، به‌ویژه جمهوری چک و آلمان، روند صعودی مشاهده شده است.
پژوهش‌هایی که اخیراً به بررسی تأثیر پیامدهای رکود اقتصادی جهانی در سال 2008 بر مصرف عمومی مواد مخدر پرداخته‌اند، در زمینة مصرف مواد تحت نظارت و اختلالات مصرف مواد مخدر، نتایج غیرقطعی نشان داده‌اند. یک بررسی سیستماتیک، که توجه جهانی نسبت به مطالعات محدود باکیفیت بالا در مورد این موضوع را جلب کرد، اذعان کرد کاهش مصرف مواد مخدری که هزینه بالاتری دارند (به‌عنوان مثال، هروئین و کوکائین)، و افزایش مصرف موادی که دارای هزینه پایین‌تری هستند (کانابیس و متامفتامین) در ایتالیا، احتمالاً منعکس‌کننده کاهش سطح درآمد افراد است. در مقابل، در سایر کشورها، مانند یونان و اسپانیا، خصوصاً در افراد مسن و افرادی که بیکار شده بودند، افزایش مصرف مواد تحت نظارت مشاهده شد.19
به نظر می‌رسد افزایش نرخ بیکاری، یک توضیح اساسی در مورد افزایش میزان مصرف مواد مخدر ناشی از پریشانی روانی-اجتماعی در دوره‌های رکود اقتصادی باشد.20 جالب اینجاست که افرادی که در کاتالونیا (اسپانیا)، انگلیس (انگلستان) و لهستان مواد مخدر مصرف می‌کردند، دلیل اصلی افزایش مصرف خود در زمان رکود اقتصادی را ناشی از داشتن وقت آزاد بیشتر می‌دانستند؛۲۱ اگرچه، بررسی سیستماتیک این موضوع، ادعای این افراد را حمایت نمی‌کند.22
به‌طور موازی، رشد سریع اقتصاد و شهرنشینی در برخی از کشورها، با افزایش نرخ مصرف مواد مخدر یا تغییر در نوع مواد مخدر مصرفی همراه بوده است. به‌عنوان مثال، در برزیل، شیوع مصرف کوکائین در میان جمعیت 15 تا 64 سال، از 0.7 درصد در سال 2005، به 1 درصد در سال 2016 افزایش یافته است.23 هرچند، چشمگیرترین میزان افزایش در مصرف «کراک» مشاهده شد؛ که از نرخ شیوع 0.1 درصد در سال 2005، به 0.3 درصد در سال 2016 افزایش یافته است.
در هند، پیمایش ملی خانوار که در سال 2019 انجام شد، نشان داد که 2.1 درصد از جمعیت 10 تا 75 ساله، در سال گذشته مواد مخدر مصرف کرده‌اند؛ با بالاترین شیوع مصرف هروئین (1.14 درصد)، اوپیوئیدهای دارویی (1 درصد) و تریاک (0.56 درصد). سطح برآورده شده از اختلالات مصرف مواد مخدر عبارت بود از: 0.1 درصد برای مصرف تریاک؛ 0.57 درصد برای مصرف هروئین؛ و 0.23 درصد برای مصرف اوپیوئیدهای دارویی. در مقایسه با برآوردهای به دست آمده از پیمایش پیشین که در سال 2004 در این کشور انجام شد، مصرف کلی مواد مخدر در سال 2019 بیش از پنج برابر تخمین زده شد.۲۴
تغییرهای صورت گرفته در شاخص‌های بازار کار، مانند افزایش نرخ بیکاری، با افزایش نرخ مصرف و اختلالات مصرف مواد مخدر ارتباطی نسبتاً منسجم داشته است. راماناتان و همکارانش در تجزیه و تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده در ایالات متحده آمریکا از حدود 9000 نوجوان که در پیمایش طولی ملی جوانان 1997 شرکت کردند، دریافتند که افزایش نرخ بیکاری در سطح منطقه‌ای در دوران کودکی شرکت‌کنندگان، با افزایش مصرف کانابیس همراه است: افزایش 1 درصدی نرخ بیکاری پیش‌بینی افزایش مصرف کانابیس با ضریب 1.08 را نشان داد.۲۵ پژوهشی دیگر که با استفاده از آمار جمع‌آوری شده از ۳۶۶ منطقه شهری طی دوره ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۰، 0.23 درصد افزایش مرگ‌ومیر ناشی از اوردوز مواد مخدر برای هر ۱ درصد افزایش در نرخ بیکاری را نشان داد.26 این اثر در میان افراد 25 تا 64 ساله، باوجود قصد خودکشی که شاید بخشی از موارد مرگ‌ومیر در اثر اوردوز را توضیح می‌داد، شدیدتر به نظر می‌رسید.
