مقابله با تولید و توزیع مواد مخدر هر روز ابعاد جدیدتری به خود میگیرد؛ بخشی از این مقابله مربوط به قوانین و مقرارتی است که در محدود مرزها ملی و حتی فراتر از آن در کنوانسیونهای بینالمللی به تصویب میرسد تا بر اساس آن ضوابط مقابله با تولید و توزیع مخدرها صورت گیرد و کنترلی بر این بازار عرضه و تقاضا اعمال شود. اما تولید کنندگان مخدرها نیز دست از کار نمیکشند و به طرق مختلف این قوانین را دور میزند. مخدرهای «روانگردان جدید[1]» بخشی از آخرین اقدامات قانون‌شکنانه محسوب میشوند.
[1]- New psychoactive substances (NPS)
[2]- Jessica Neicun (2019) Mapping novel psychoactive substances policy in the EU: The case of Portugal, the Netherlands, Czech Republic, Poland, the United Kingdom and Sweden. In www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6594604
[3]- legal highs یا نئشگی قانونی و یا سرخوشی قانونی.
[4]John Martin, Corkery Fabrizio Schifano, Giovanni Martinotti (2020) How deaths can help clinicians and policy‐makers understand the risks of novel psychoactive substances. The British Pharmacological Society. Volume86, Issue3. March 2020. Pages 482-498
[9]John Martin, Corkery Fabrizio Schifano, Giovanni Martinotti (2020) How deaths can help clinicians and policy‐makers understand the risks of novel psychoactive substances. The British Pharmacological Society. Volume86, Issue3. March 2020. Pages 482-498
[10]- John Martin, Corkery Fabrizio Schifano, Giovanni Martinotti (2020) How deaths can help clinicians and policy‐makers understand the risks of novel psychoactive substances. The British Pharmacological Society. Volume86, Issue3. March 2020. Pages 482-498
[11]- Jessica Neicun (2019) Mapping novel psychoactive substances policy in the EU: The case of Portugal, the Netherlands, Czech Republic, Poland, the United Kingdom and Sweden. In www.doi.org/10.1371/journal.pone.0218011 June 26, 2019 or www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6594604/
[12]- EMCDDA
[13]- این اعداد صرفا آن دسته از روانگردانهای شناخته شده را شامل میشود و به طور قطع تعداد آنها در بازار بیشتر است.
جسیکا نیسون[2]در گزارش پژوهشی که در سال 2019 با عنوان «الگوی کلان سیاستگذاری مقابله با مواد روانگردان در اتحادیه اروپا: پرونده پرتغال، هلند، جمهوری چک، لهستان، انگلیس و سوئد» منتشر کرد «انپیاس» ها (NPS) را اینگونه تعریف کرد: « NPSاز مجموعه متنوعی از مواد تشکیل شدهاند که بهطور معمول در کنوانسیونهای 1961 و 1971 از آنها به عنوان داروهای مخدری کنترل شده در مورد مواد روانگردان تعریف ارائه نشده است» و به تبع آن به دلیل نبود تعریفی قانونی از این دست روانگردانها، قانونگذار و نهادهای مقابله کننده توان مقابله قانونی و کنترل تولید و توزیع این دست روانگردانها را ندارند. شاید به همین دلیل است که در دنیای تولید کنندگان و توزیع کنندگان، این نوع روانگردانها با نام «اوج قانونی[3]» شناخته میشوند. نامی که فروشندگان مواد مخدر و روانگردان جدید (انپیاس ها) به این مواد لقب دادهاند.
گزارش نیسون (2019) در ادامه علت تولید و انتشار این مواد را دور زدن ممنوعیتهای قانونی عنوان میکند و بیان میدارد که «کنترل تولید و توزیع این نوع از روانگردانها به سبب سرعت تغییر چهره ترکیبات این روان گردانها با چالشهای زیادی روبرو میشود و این چالشها سبب شدهاند تا اطلاعرسانی مناسب در خصوص خطرات ناشی از مصرف آنها نیز به موقع صورت نگیرد.»
فارغ از تعاریف قانونی از مخدرهای روانگردان جدید، همواره کارشناسان در خصوص این نوع روانگردانها بیان میدارند که این مواد از دسته کانابینوئیدهای صنعتی هستند که البته با آنکه از نظر ساختار ترکیبی شبیه ماری جوانا میباشند، اما مانند ماری جوانا، گرس و حشیش کاشتنی نیست، بلکه موادی هستند که در آزمایشگاه بهدست میآیند و به مراتب اثرات توهمزایی و تخریبی خیلی خیلی بیشتری دارند. اما این تنها بخشی از ماجرای «انپیاس» ها است، زیرا تنوع روزافزون روانگردانهای جدید سبب شده تا اثرات تخریبی، دستهبندیهای متداخل و... پیش روی کارشناسان، سیاستگذاران و پزشکان قرار گیرد. افزایش تنوع در روانگردانها جدید همچنین با افزایش میزان مرگ و میر ناشی از مصرف آن همراه است.
جان مارتین و همکاران [4]در سال 2019 به موضوع مرگ و میر ناشی از سوءمصرف روانگردانهای جدید و افزایش تنوع روانگردانهای جدید در انگلستان، ولز، ایرلند جنوبی و اسکاتلند پرداختند. بر اساس نمودار زیر مرگ و میر ناشی از سوءمصرف روانگردانهای جدید از 9 نفر در سال 2007 به 713 نفر در سال 2018 افزایش یافته است. البته که در نگاهی کلان میتوان روانگردانهای جدید را بسته به اثرات تخریبی آنها دستهبندی نمود. آنگونه که در جدول زیر به چهار دسته تفکیک میشوند.
به دلیل تغییر چهره ترکیبات روانگردانهای جدید، همواره این دستهبندیها در حال بهروزرسانی هستند. آنچنان که در پژوهشی در سال 2019 که با عنوان «استفاده از مواد روانگردان جدید (NPS) در جوانان و نقش آنها در مراقبت از سلامت روان: یک بررسی منظم[6]» انجام شده است، بیان میشود که طی یک دهه گذشته(2009 تا 2019)، تعداد فزایندهای از NPS شناسایی شدهاند که میتوان آنها را در سه دسته «کانابینوئیدهای مصنوعی»، «محرکهای سیستم عصبی مرکزی» (به عنوان مثال کاتینونها) و «فنیلآمینها» شناسایی کرد. البته که در مجموع میتوان بیان داشت که دستهبندی روانگردانهای جدید متأثر از دستهبندی کلان مخدرها بوده و به گونه‌ای در سایه همان دستهبندی گام بر میدارد.
البته که شباهت صرفا در دستهبندی روانگردانهای جدید و مخدرهای خلاصه نمیشود. مسیر توزیع یا دسترسی به روانگردانهای جدید نیز تا حد زیادی الگوبرداری از مواد مخدر میباشد. آنچنان که در پژوهشی که در سال 2019 با عنوان «چگونه کاربران نمونه از شش کشور اروپایی مواد جدید روانگردان را تهیه میکنند؟[7]» موضوع بررسی مسیرهای تهیه روانگردانهای جدید مورد توجه قرار گرفته و بیان میشود که سه مسیر «حاشیه اجتماعی کلانشهرها»، «معتادان خیابانی و زندگی شبانه» و «اعضای انجمنهای آنلاین» از پرمراجعهترین مسیرها توزیع و تهیه روانگردانهای جدید محسوب میشوند. البته این گزارش در ادامه میافزاید که وضعیت عرضه روانگردانهای جدید به طور قابل توجهی بین کشورها متفاوت، تفاوت دارد؛ اما میتوان گفت که «حلقه دوستان» شایعترین منبع خرید روانگردانهای جدید است و پس از آن «فروشگاه‌های دنیای مجازی» در رتبه دوم قرار دارد که در بین کشورهای مختلف مشترک میباشد.
با آنکه اشتراکات فراوانی در مسیرهای توزیع و دسترسی به روانگردانهای جدید در جهان مشاهده میشود، اما به دلیل تنوع روزافزون رونگردان‌های جدید اثرات تخریبی و شیوه مرگ بر اثر سوءمصرف این روانگردانها متنوع است. گزارشهای پژوهشی منتشر شده در سال‌های 2018 تا 2020 نشان‌دهنده آن است که جوانانی که معمولا سن پایین‌تری نسبت به دیگر مصرف‌کنندگان مواد مخدر دارند و به دلیل مشکل مصرف گل یا حشیش به سمت مصرف و یا تجربه روانگردن‌های جدید می‌روند جامعه هدف روانگردانهای جدید را تشکیل می‌دهند؛ در حالی که این دسته از مواد اثرات تخریبی و توهمزایی را ایجاد میکنند که به مراتب مخرب‌تر و ناراحت کننده‌تر از عوارضی است که در دیگر گروههای مخدری قبلی شناخته شده است. کارشناسان بیان میکنند که به صورت طبیعی پدیده‌ای به نام «هرس شدن سیناپسی در مغز» وجود دارد؛ یعنی با رشد و تکامل مغز، سیناپس‌هایی که از آنها استفاده می‌کنیم باقی می‌مانند و آنهایی که به کار نمی‌گیریم هرس میشوند. اگر این هرس خیلی شدید اتفاق افتد، باعث بروز اختلالاتی مانند جنون میشود. همه کانابینوئیدها (هم جدید و هم قدیمی) باعث تشدید هرس سیناپسی و اختلال در مهاجرت نورون‌ها میشود و روانگردانهای جدید به این هرس شدن سرعت می‌بخشند.
لذا از سال 2013 بود که به طور رسمی «دفتر مقابله با مواد و جرایم سازمان‌یافته ملل متحد[8]» در خصوص مواد مخدر رونگردان جدید سلسله هشدارهایی را در گزارشهای سالانه خود منتشر کرد و به این واسطه بود که گزارشهای پژوهشی حول این موضوع انجام و منتشر شد. البته که مسئله اصلی تمام این هشدارها به این موضوع ختم میشود که به دلیل تنوع روانگردانهای جدید، پتانسیل اجماع بر سر قوانین محدود کننده آنها به سختی قابل دست یافتن است.
در پژوهشی که در سال 2019 / 2020 تحت عنوان «چگونه مرگ و میر به پزشکان و سیاست گذاران کمک میکند تا خطرات ناشی از مواد روانگردان جدید را درک کنند[9]» به این نکته اشاره میشود که عوارض جانبی متنوع ناشی از سوءمصرف این روانگردانها سبب سردرگمی سیاستگذاران و پزشکان در مسیر مقابله با اثرات تخریبی این روانگردانها شده و تنها از مسیر پژوهش بر روی نرخ مرگ و میر ناشی از مصرف این نوع روانگردانها میتوان به راهکارهای مقابلهای دست یافت. نتایج این پژوهش بیان میدارد که تفاوتهایی که در میزان مرگ و میر در اثر سوءمصرف مواد روانگردان جدید در کشورهای مختلف در اروپا مشاهده شده است مانع اتفاق نظر و تنظیم قوانین برای مقابله با روانگردانهای جدید میباشد.
اتحادیه اروپا در برنامه اقدام خود برای مقابله با گسترش تهیه و توزیع روانگردانهای جدید اقدامات زیر را انجام داد؛
ü از سال 2009 تا 2012، اولویت درمان مبتنی بر شواهد در مورد روانگردانهای جدید
ü 2013 اقدامهای چندملیتی و منطقهای را در دستور کار قرار گرفت
ü 2016 معرفی و تصویب قانون جدید «مبارزه با روانگردانهای جدید»
ü 2017 قانون مبارزه با مواد روانگردانهای جدید بازبینی و نواقص برطرف شد
ü 2018 تدابیری آموزشی برای کاهش در دسترس بودن روانگردانهای جدید اندیشه شد
ü 2020 توافق بر روی یک متدولوژی شناسایی روانگردانهای جدید در قانون مبارزه با روانگردانهای جدید
مارتین و همکارانش[10]در بررسیهای سال 2020 خود که در برخی از کشورهای اروپایی انجام دادهاند به این نتیجه دست یافتهاند که در مسیر سیاستگذاریهای مقابلهای با روانگردانهای جدید پیشنهاد میشود که فارغ از بررسی میزان مرگ و میر ناشی از سوءمصرف این روانگردان جدید، به حالتها و عوارض ناشی از مصرف آنها متمرکز شویم و به این واسطه قوانین مربوطه به تنظیم نماییم.
به سبب این اقدامات بود که شعار سال 2009 مقابله با روانگردانهای جدید «NPS شما را خواهد سوزاند. با واقعیتها روبرو شوید» و «از آتش خارج شوید» قرار گرفت و در ادامه شعار سال 2015 مقابله با روانگردانهای جدید «مزه زندگی» (تحت برنامه پیشگیری جهانی از گسترش روانگردانهای جدید) انتخاب شد و همچنین انتشار کتاب راهنمایی برای والدین با عنوان «نزدیک به یکدیگر ـ دورتر از مواد مخدر» برگزیده شد و در ادامه در ژوئیه سال 2015 با هدف هماهنگی فعالیت نهادهای عمومی و سازمانهای مردمنهاد در جامعه مدنی پیمان اجتماعی علیه NPS امضا شد.[11]اما چالشها مواجهه با روانگردانهای جدید همچنان پابرجا است. چالشهایی میتوان از مهمترین آنها در اینجا نام برد.
اول؛ همچنان اطلاعات دقیق و مشخصی از اثرات تخریبی کوتاهمدت و بلندمدت استعمال این نوع روانگردانها به دست نیامده است.
دوم؛ اطلاعات به دست آمده تا به امروز به سبب تنوع سریع و مداوم این روانگردانهای جدید همواره در معرض چالش هستند. آنچنان که «مرکز نظارت بر مواد مخدر در اتحادیه اروپا[12]» بیان میدارد که 7 مورد روانگردان جدید شناسایی شده در سال 2006 در سال 2014 به 101 مورد رسیده و در سیر صعودی خود در سال 2018 به 550 نوع شناخته شده[13]افزایش پیدا کرده است و این روند افزایشی همچنان در حال صعود است.
سوم؛ پایداری شیمیایی، تغییرات سوختوساز بدن، پتانسیل اعتیاآوری ناشناخته و... در بین سوءمصرف کنندگان روانگردانهای جدید کمترین اشتراکات را دارد و راه مقابله و درمان اثرات تخریبی را بر آنها میبندد.
با آن که چیزی بیش از 850 نوع مواد روانگردان جدید یا همان «انپیاس»ها تا به امروز مورد شناسایی قرار گرفتهاند اما به طور کلی ساختار ترکیبات آنها همگی چیزی شبیه به ماریجوانا است، اما قویتر از آن و حتی قویتر از آمفتامینها و متامفتامینها عمل میکند؛ آنچنان که گفته میشود این مواد نه تنها با یکبار مصرف اعتیادآوری ایجاد میکند بلکه 20 تا 80 برابر اثرات توهمزایی بیشتر از حشیش و ماریجوانا را در پی دارند. این تخریب به دلیل آن رخ میدهد که این نوع از مخدرها در نتیجه سنتزهای آزمایشگاهی به دست میآیند و اثرات تخریبی به مراتب غیرقابل جبرانی را به همراه خود میآورند.
[1]- New psychoactive substances (NPS)
[2]- Jessica Neicun (2019) Mapping novel psychoactive substances policy in the EU: The case of Portugal, the Netherlands, Czech Republic, Poland, the United Kingdom and Sweden. In www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6594604
[3]- legal highs یا نئشگی قانونی و یا سرخوشی قانونی.
[4]John Martin, Corkery Fabrizio Schifano, Giovanni Martinotti (2020) How deaths can help clinicians and policy‐makers understand the risks of novel psychoactive substances. The British Pharmacological Society. Volume86, Issue3. March 2020. Pages 482-498
[5]- drugwise.co.uk
[6]- Laura Orsolini (2019) the use of new psychoactive substances (NPS) in young people and their role in mental health care: a systematic review. Expert Review of Neurotherapeutics Volume 19, 2019 - Issue 12
[7]- Bernd Werse (2019) how Users in a Sample from Six European Countries Procure New Psychoactive Substances (NPS) International Journal of Mental Health and Addiction volume 17, pages1237–1251
[8]- UNODC[9]John Martin, Corkery Fabrizio Schifano, Giovanni Martinotti (2020) How deaths can help clinicians and policy‐makers understand the risks of novel psychoactive substances. The British Pharmacological Society. Volume86, Issue3. March 2020. Pages 482-498
[10]- John Martin, Corkery Fabrizio Schifano, Giovanni Martinotti (2020) How deaths can help clinicians and policy‐makers understand the risks of novel psychoactive substances. The British Pharmacological Society. Volume86, Issue3. March 2020. Pages 482-498
[11]- Jessica Neicun (2019) Mapping novel psychoactive substances policy in the EU: The case of Portugal, the Netherlands, Czech Republic, Poland, the United Kingdom and Sweden. In www.doi.org/10.1371/journal.pone.0218011 June 26, 2019 or www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6594604/
[12]- EMCDDA
[13]- این اعداد صرفا آن دسته از روانگردانهای شناخته شده را شامل میشود و به طور قطع تعداد آنها در بازار بیشتر است.
