هدف نهایی ادیان الهی همانا سعادت بشر و رهنمون ساختن انسان‌ها به سوی تعالی است. لذا هر یک از ادیان برنامه‌ای خاص در قبال آسیب‌های فردی و اجتماعی نیز خواهد داشت. پر واضح است که «اعتیاد» به عنوان یکی از آسیب‌های اجتماعی برجسته نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و موثر است و لذا ادیان الهی نمی‌توانند در قبال آن سکوت کنند. در نوشتار حاضر سعی خواهیم کرد که به مقایسه لحن کلی و نیز نقطه عزیمت به سوی بهبودی از اعتیاد در دو آیین مسیحیت و اسلام بپردازیم؛ به طور کلی به نظر می‌رسد، اسلام با لحنی شدیدتر افراد را از اعتیاد نهی می‌کند، اما در مقابل بیان مسیحیت ارشادی‌تر است. از سوی دیگر اما، هر دو آیین یاد شده «تقویت اراده» و «چند مرحله‌ای دیدن مسیر بهبود اعتیاد» را نقطه عزیمت درمان اعتیاد در مصرف کنندگان می‌دانند.
لحن منع‌گرایانه اسلام
به طور کلی و در مقایسه با سایر ادیان، لحن منابع و متون اسلامی درباره اعتیاد و مصرف مواد اعتیادزا، عمدتاً «نهی و تحذیر مطلق» را نسبت به این مواد تداعی می‌کند. البته تجویز پزشکی نسبت به این قاعده استثنا به حساب می‌آید. قاعده «لاضرر و لاضرار» یکی از اساسی‌ترین قواعد فقهی اسلام در قبال مصرف مواد مخدر و مشروبات مستی‌آور به حساب می‌آید طبق این قاعده هرگونه آسیب رساندن به نفس ممنوع و حرام است.
مبنای کلی این قاعده فقهی را می‌توان در آیات زیادی از کلام الله مجید رهگیری کرد: آیه شریفه 195 سوره بقره ... وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ ... (و خود را به مهلکه و خطر در نیفکنید) به همین موضوع اشاره می کند.
بیشتر فقهای شیعه و سنی از آیه فوق «حرمت اضرار به نفس» را نتیجه گرفته‌اند؛ به عبارت یگر «تهلکه» در آیه فوق به معنی «به هلاکت رساندن خود و یا قرار دادن خود در معرض خطر و نابودی» گرفته شده است؛
بی شک مصرف انواع مواد مخدر و مشروبات الکی به دو دلیل اصلی «زایل کردن عقل (مستی)» و «همراه داشتن آسیب برای بدن» از مصادیق بارزی خواهند بود که با اضرار به نفس همراهند.
از سوی دیگر به هلاکت انداختن (چه خود و چه دیگری) لزوماً با اعمالی ناشایست و خطرناک امکان پذیر است، لذا همه افعالی که به نابودی یا تحلیل رفتن قوای جسمی و روحی فرد بینجامد مشمول نهی و تحریم قرار می‌گیرد.
مضمون آیه به تعبیر مفسرین، مطلق هلاکت را می رساند خواه چنین امری جنبه افراطی و یا بالعکس تفریطی داشته باشد؛ به تعبیری افراط و هم تفریط در چیزی که باعث ضرر رساندن به نفس و دیگری است مشمول حکم حرمت خواهد بود.
در این رابطه می توان گفت سوءمصرف مواد عملی است که بالطبع قوه ممیزه انسان را تحت تأثیر قرار خواهد داد و از این منظر به لحاظ شریعت اسلامی قابل پذیرش نیست.
لحن ارشادی مسیحیت
در مقابل اما لحن متون مسیحی درباره اعتیاد (و همچنین بیشتر پدیده‌های دیگر) نسبت به پیروان آیین مسیح عمدتاً ارشادی است.
در رساله به کولسیان ۳:۸-۱۰ اینچنین آمده است: «حالا باید همه آنها {عادت های بد} را از خود دور کنی: خشم، غضب، کین توزی، سرزنش و سخنان ناخوشایندی که از زبان شما بیرون می آید. به یکدیگر دروغ نگویید، تا ببینید چگونه خودِ قدیمیتان به همراه عادات مألوفش را چگونه کنار گذاشته و در پرتو معارف الهی انسان دیگری می شوید.» در تفسیر این آیه اینچنین آورده شده که بهترین مسیر برای برخورد با فرد معتاد (به انواع بدی ها چه مصرف مواد و چه کارهای ناپسند) این است که به او کمک کنیم تا عادت‌واره‌های قدیمی که ملکه ذهنش شده را با عادت‌هایی بهتر جایگزین کند.
البته لحن مسیحیت در قبال رهبران کلیسا کلی‌تر و شدیدتر از پیروان عادی مسیحیت است؛ چندان که کتاب مقدس اشعار می‌دارد: رهبران کلیسا نمی‌توانند میگسار باشند و یا اقدام به بی بند و باری جنسی و سایر رفتارهای اعتیاد زا کنند (رساله اول پولس به تیمائوس ۳:۳، نامه به تیتوس ۱:۷، نامه به قرنتیان ۶: ۱۸).
نقطه عزیمت گذار به سلامت روان
با وجود لحن متفاوت این دو آیین الهی، اما نقطه عزیمت روش و مسیر آنها برای حرکت به سوی بهبود مصرف کنندگان تقریباً بهم شبیه است؛ کتاب مقدس در رساله به غلاطیان اینچنین آورده که «ای برادران اگر کسی گرفتار خطایی شود، شما که روحانی هستید باید او را با توصیه به روح تواضع اصلاح کنید و خود را همواره بیازمایید که ممکن است شما نیز به این تجربه درافتید و متحمل بار گرانی شوید، پس بهتر است شریعت مسیح را اجرا کنید.» در فرازی از نامه به یعقوب (۵: ۱۹- ۲۰) در ادامه این آیه می‌خوانیم «برادران اگر دیدید کسی از بین شما از راه حق لغزش یافت، او را از گناه رویگردان ساخته و با بازگرداندش به راه حق روحش را شر گناه مصون دارید.»
دین اسلام نیت، قصد و اراده را به عنوان مقدمه و پیش‌شرط فعل و ثبات قدم در آن در نظر می‌گیرد. در واقع اراده و تصمیم درونی موتور محرکه عمل به حساب می‌آید.
بنابراین حتي نيت و تصميم شخص چنانچه مثبت باشد اجر در پي دارد. با این مقدمه می توانیم دریابیم زماني كه یک فرد معتاد اراده کرده و تصميم به ترك گرفت همان لحظه وی قدم در راه بهروزی، رضای خدای متعال و سلامتي خود قرار گرفته است.
به همین جهت است که برمبنای تعالیم اسلامی، زماني كه معتاد تصميم گرفت که سوءمصرف مواد را ترك كند، باید مورد حمايت مادي و معنوي و همچنين تشويق قرار گیرد و بر تقويت اين تصميم و اراده بيفزايد تا به عنوان يك هدف مهم آن را دنبال كند؛
زيرا اساس مذهب رشد و تعالی در ساحت مادی و معنوی توامان با یکدیگر مي باشد. (قدتبين الرشد من الغي …، بخشی از آيت الكرسي). لذا نيت و اراده انسان ها به سمت يك زندگي سالم، بايستي مورد حمايت جامعه قرارگيرد. شخصي كه تصميم به ترك گرفته از نظر مذهب مورد حمايت است و به ديده احترام به وي نگاه مي كنند.
آیین مسیحیت نیز در این زمینه عمدتاً به تصمیم و نیت درونی فرد به عنوان گام نخست اشاره کرده و معتقد است که افراد برای بهبودی ابتدا باید عادت‌های قدیمی و بد خود را با عادت‌های خوب و جدید جایگزین کنند و وقتی آمادگی ذهنی در فرد به وجود آمد، آن در چند مرحله اقدام عملی سعی در تعدیل وابستگی‌های خود به مصرف مواد کنند تا نهایتاً این وابستگی به صفر برسد.
جیمز اُ.پروچاسکا، پژوهشگر مسیحی در این زمینه معتقد است که هرگونه تغییر دائمی در رفتار افراد، نیازمند تغییر در رویکردهای آن‌هاست. مسیحیت درصدد است تا افراد را از رفتار ناسالم مرتبه به مرتبه به سوی بهبودی سوق دهد و معتقد است، این تغییرات یک‌باره امکان پذیر نیست.
M.Barati
