مقدمه
[1]abstinence
[2]relapse
[3]https://d14rmgtrwzf5a.cloudfront.net/sites/default/files/drugfacts_treatmentapproaches.pdf
[4]http://www.etiadpajohi.ir/files/site1/user_files_a3670a/eng/alimohammadyfar-A-10-43-2-31d7fff.pdf
[5]social reintegration
فرایند ادغام اجتماعی بنا به تعریف مرکز رصد اروپایی مواد مخدر و اعتیاد (EMCDDA) عبارت‌است از فراهم‌آوری و دسترسی به محل اقامت، کارآموزی، استخدام و تعلیم و تربیت
[6]symptoms of withdrawal
[7]methadone
[8]buprenorphine
[9]naltrexone
[10]cognitive-behavior therapy
[11]multidimensional family therapy
[12]Therapeutic Communities (CTs)
[14]https://d14rmgtrwzf5a.cloudfront.net/sites/default/files/drugfacts_treatmentapproaches.pdf
[15]life skills training
[16]Nooripour, R. & et al. (2014). The Effectiveness of Life Skills Training on the Enhancement of Self-Esteem and Marital Satisfaction among Addicts in Treatment Period. Research on Addiction Quarterly Journal of Drug Abuse, 8 (29).
http://www.etiadpajohi.ir/
اعتیاد به مواد مخدر به عنوان یک بیماری بغرنج عبارت‌است از گرایش شدید و بی‌اختیار به مواد مخدر و جستجوی وسواس‌گونه و مصرف مکرّر این مواد حتی با وجود دانستن پیامدهای مخرب و مرگبار آن. هرچند افراد اغلب با گذر از مسیری آگاهانه و با اختیار کامل آلوده به این پدیده می‌شوند، اما پس از مدتی اختیار در عمل مصرف از آنها سلب می‌گردد و مصرف به‌پدیده‌ای اعتیادگونه تبدیل می‌شود. دلیل چنین‌رفتار بیمار‌گونه‌ای تأثیر مواد مخدر بر کارکردهای مغزی است. اعتیاد بیماری روانی است که بسیاری از مدارهای شناختی مغز از قبیل یادگیری حافظه، نظام پاداش و انگیزه و کنترل بازدارندگی رفتاری را دچار خدشه و آسیب می‌کند.
از آن‌جایی که تأثیر اعتیاد به مواد مخدر بر افراد، دارای ابعاد چندلایه و گسترده‌ای است، بسته‌ی درمان‌های پیشنهادی نیز باید به‌صورت تلفیقی ارائه‌گردد و هر یک از برنامه‌ها جنبه‌های متفاوتی از بیماری را پوشش دهد. اعتیاد بیماری مزمن است، بنابراین، تنها با ارائه‌ی سلسله جلسات درمانی-مراقبتی طولانی مدت می‌توان به بهبود نسبی و برقراری حس خویش‌تن‌داری[1]در بیماران برای جلوگیری از بازگشت مجدد[2]امیدوار بود.[3]
از دیگر اقداماتی که در کنار فعالیت‌های درمان‌محور لزوم ارائه‌ی آن احساس می‌گردد ادغام آموزشهای مبتنی بر مهارتهای زندگی است که منجر به بازیابی عزت نفس معتادان و بهبود رضایت‌مندی در زندگی مشترک‌شان می‌گردد.[4]حمایت معتادان برای پشت سر گذاشتن فرایند ادغام اجتماعی[5]و بازگشت موفقیت‌آمیز به بدنه‌ی جامعه سالم که از مراحل بسیار حساس مواجهه‌ی سازنده با اعتیاد است نیز نباید از چشم پنهان بماند.
حال تلاش می‌شود محورها‌ی اصلی رویکردهای درمانی منسجم و مثمرثمر از طریق تحلیل مداخلات دارو‌شناختی و مؤلفه‌های روان‌شناختی درمان تبیین گردند و سپس نقش آموزش به‌ویژه مهارتهای زندگی بر زندگی شخصی معتادان در طول دوره‌ی درمان که بخش حائز اهمیتی از مسیر بازپروری معتادان محسوب می‌گردد به‌صورت مبسوط تشریح می‌شود.
درمان رضایت‌بخش و مؤثردر مقدمه به بخشی از اقدامات مؤثر در مواجهه سازنده با بیماری اعتیاد به‌صورت گذرا اشاره شد، اکنون سعی می‌گردد به صورت مبسوط‌تری اصول یک برنامه‌ی درمانی موفقیت‌آمیز و مؤثر شرح داده می‌شود.
از آن‌جایی که اعتیاد می‌تواند بر کارکردها و رفتارهای شناختی تأثیری جدی بگذارد، درمان‌های تک‌بعدی به طور یقین نمی‌تواند مسیر بازگشت به جریان عادی زندگی فرد معتاد را تضمین نماید. بنابراین علاوه بر این‌که درمان‌های چندلایه باید به‌صورت همزمانی یا در صورت لزوم پلکانی در دسترس افراد بیمار قرار بگیرد، این برنامه‌ها باید درکنار سوء مصرف دیگر نیازهای شخص بیمار را نیز اقناع کند. باید در نظر داشت مرحله‌ی سم‌زدایی نخستین قدم برای درمان اعتیاد محسوب می‌گردد و اگر درمان‌های دارو-محور با مشاوره (فردی و/یا گروهی) و جلسات رفتاردرمانی تلفیق نگردد، به‌طور یقین نتیجه‌ی دلخواه حاصل نمی‌گردد. از نکات دیگر این است که خودمعرف بودن فرد بیمار و درمان‌های داوطلبانه تضمین‌کننده موفقیت فرایند درمان نخواهد بود، به بیانی دیگر، برای دستیابی به درمان موفقیت‌آمیز نیازی نیست که شخص معتاد لزوماً به‌صورت داوطلبانه متقاضی درمان باشد. چه بسا در بسیاری از موارد درمان دادگاه‌مدار، شخص معتاد پس از طی مراحل درمان اجباری به بدنه‌ی جامعه‌ی سالم بازگردد و از پیامدهای منفی اقدامات کیفری از‌جمله خطر ورود احتمالی به حلقه‌های ارتکاب جرم در امان بماند.
از آن‌جایی که بازگشت مجدد حین فرایند درمان بسیار شایع است، وقوع مصرف همواره بایستی رصد و کنترل گردد، هرچند که در صورت وقوع لغزش، درمان با شکست مواجه نشده است و بهتر است روند درمان ادامه پیدا کند. از آن‌جایی که ابتلا به بیماری‌های عفونی نظیر اچ‌آی‌وی/ایدز، هپاتیت بی و سی و سل در میان معتادان بسیار شایع است، ارائه‌ی جلسات مشاوره به منظور تغییر رفتارهای پرخطر در میان گروه‌های بیمار امری ضروری و اجتناب ناپذیر است.
مراحل درمان مؤثریک فرایند درمانی جامع شامل تلفیقی از رویکردها و روش‌های درمانی متفاوت از جمله دارودرمانی و رفتاردرمانی است. این فرایند با مرحله سم‌زدایی آغاز می‌گردد. به دنبال آن درمان ارائه‌می‌گردد و پایان بخش درمان، مدیریت و پیشگیری از عود مجدد بیماری است. آن‌چه بسیار حائز اهمیت است آسان‌سازی و تسهیل علائم ترک[6]است. در جریان درمان، بیماری اعتیاد نیز همچون دیگر بیماری‌های مزمن ممکن است عود پیدا کند، در صورت بازگشت مجدد به مواد، گاهی نیاز به بازگشت به مرحله‌ی پیشین درمان احساس می‌گردد. بنابراین لغزش و بازگشت مجدد اعتیاد را نباید معادل شکست و یا ناکامی برنامه های مواجهه با مسئله اعتیاد در نظر گرفت. در نتیجه می‌توان گفت، پیوستاری از خدمات درمانی-مراقبتی که پوشاننده‌ی تمامی جنبه‌های زندگی افراد مبتلا است نظیر خدمات پزشکی و بهداشت روان، و استراتژی‌های حمایت تکمیل بهبودی راه موفقیت در دستیابی به سبک زندگی عاری از مواد را هموار می‌سازد.
دارو درمانیسمزدایی به کمک دارو، پیش مرحله‌ای است برای درمان اعتیاد که تنها درجهت تسکین و فرونشاندن علائم ترک صورت می‌پذیرد. به این معنی که در صورتی که بیماران معتاد مرحله‌ی سم‌زدایی و ترک با کمک دارو را با موفقیت سپری کنند و درمان‌های مراحل بعد را کنار بگذارند، الگوهای مصرف مواد پیش از دوره‌ی درمان باز به سراغ آنها خواهد آمد. بنابراین می‌تواند گفت، دارو درمانی صرفاً برای بازگرداندن کارکردهای مغزی بیمار به شرایط طبیعی و پیشگیری از عود مجدد صورت می‌پذیرد و ضمانت‌کننده درمان و بهبودی کامل نخواهد بود. در حال حاضر، داروهایی برای درمان اعتیاد به اپیوییدها نظیر هروئین و مرفین، الکل، محرک‌ها نظیر آمفتامین و کوکائین و اعتیاد به حشیش ساخته‌شده است. معضل اعتیاد وقتی بغرنج‌تر می‌نماید که برخی از افراد، دچار اعتیاد چندمخدری هستند که فرایند درمان را پیچیده‌تر می‌کند. داروهایی که برای درمان اپیوییدها مورد استفاده قرار می‌گیرد، عبارتند از متادون[7]، بوپرنورفین[8]، و در برخی موارد نالترکسن[9]. هدف از مصرف چنین داروهایی رهانیدن بیمار از چنگال گرایش به موادی است که به آنها اعتیاد داشته است و افزایش حس پذیرشی درمان در بیماران است و کاهش حداکثری اختلال های رفتاری مرتبط با مصرف اوپیوئیدها.
رفتاردرمانیبرای ایجاد تغییر در نگرش‌ها و رفتارهای مرتبط با سوءمصرف بیماران معتاد و افزایش مهارتهای زندگی سالم، درمان‌های رفتارشناختی پیشنهاد می‌گردد که میزان موفقیت‌آمیز بودن برنامه‌های دارودرمانی را تا سطح قابل ملاحظه‌ای افزایش می‌دهد. برنامه‌های درمانی رفتارگرا در شرایط و موقعیت‌های گوناگون ارائه‌می‌گردد. بسته به موقعیت متفاوت آنها، درمان‌های رفتارگرا به دو دسته‌ی عمده تقسیم می‌شوند. برنامه‌هایی که به‌صورت منظم در کلینیک‌ها و به هنگام مراجعه فرد بیمار ارائه می‌گردد از جمله شناخت-رفتار درمانی[10]، خانواده درمانی چندبعدی[11]و مصاحبه‌ها و پاداش‌های انگیزش‌ساز. دسته‌ی دوم برنامه‌های مؤثری هستند که در دوره‌ی غالباً 6 تا 12 ماهه‌ی اقامت بیماران معتاد در مراکز و کمپ‌های درمانی ارائه می‌گردند. از جمله‌ی این برنامه‌ها، انجمن‌های تی‌سی[12] هستند که به عنوان بازیگری مهم در تغییر الگوهای رفتاری و ادراکی مرتبط با مصرف بیماران نقش ایفا می کنند. این دست از برنامه غالباً برای افرادی که دارای کارکرد اجتماعی معیوب هستند و سابقه‌ی ارتکاب به جرائم جدی دارند ارائه می‌گردد. به علاوه، این برنامه‌ها پس از انطباق با نیازهای زنان، به‌ویژه زنان باردار و صاحب فرزند در دسترس آنان نیز قرار خواهدگرفت. هدف اصلی این برنامه‌ها بازاجتماعی شدن[13]بیماران معتاد است.
درمان دادگاه‌مدار
با این وجود که تمایل داوطلبانه و اشتیاق شخص وابسته به مواد به درمان بیماری خود می‌تواند انگیزش قوی برای گذراندن موفقیت‌آمیز دوره درمان ایجاد نماید، نباید از نقش تأثیرگذار درمان در درون نظام عدالت نیز غافل شد. به این معنی که داوطلبانه بودن شرکت در جلسات درمان اعتیاد لزوماً به این معنی نیست که چنانچه درمان به‌صورت اجباری ارائه گردد محکوم به شکست خواهد بود. یکی از دستاوردهای این نوع درمان، بازدارندگی قانون‌شکنی و کنترل بازگشت مجدد به رفتار مجرمانه است.[14]
نقش آموزش مهارتهای زندگی
یکی از ابزارهای بهبود‌بخش زندگی معتادان که از طریق تقویت عزت نفس محقق می‌گردد آموزش مهارتهای زندگی[15]است. تقویت مهارتهای زندگی منجر به شناختی بهتر از خود و همسر و خانواده می‌شود. ازین روی، بیماران مبتلا به اعتیاد در تشخیص مشکلات خود و خانواده و در نتیجه تصمیم‌گیری با دقت بیشتری عمل می‌کنند. آن‌چه عزت نفس بیماران را بالا می برد توانایی تأمل در رابطه و دوست یابی با فراگرفتن مهارتهای دوست‌یابی و شبکه‌سازی اجتماعی است. مهارتهای زندگی به افراد بیمار در تحقق دانش، نگرش‌ها و ارزش‌هایشان یاری می رساند. همچنین، رفتار و انگیزش سالم را با بازگرداندن کارکردهای درون‌فردی و بینافردی بدون نقص به افراد مبتلا به ارمغان می‌آورد. دستاورد دیگر مهارتهای زندگی، تقویت مهارتهای فردی از قبیل عزت نفس و اعتماد به‌نفس است. بنابراین می‌توان گفت مهارتهای زندگی، ارتباطات بینافردی را بهبود می‌بخشد و نهایتاً سطح رضایت‌مندی از زندگی را بالا می‌برد.[16]فراتر از این مهارت های زندگی، نوعی ضمانت برای حفظ جریان عادی و سازنده زندگی بیماران است؛ امری که در درمان مصرف کنندگان موادمخدر و روانگردان تنها با دارو درمانی یا امتناع مطلق از مصرف مجدد محقق نمی شود.
در پایان به مواردی اشاره خواهیم کرد که می تواند ذیل جلسات درمان اثربخش رفتاری شناختی انجام گیرد و به بهبود رضایت بخش و کامل روانی فرد وابسته و پیشگیری از عود (بازگشت) اعتیاد بیانجامد. مواردی نظیر آموزش مثبت اندیشی در مورد توانایی های شخصی و جلوگیری از افکار منفی برای افزایش اعتماد بنفس، راهبردهای مقابله با وسوسه، آموزش چگونگی شناسایی عوامل وسوسه انگیز و راه‌های مقابله با آنها، آموزش چگونگی برخورد با موقعیت مشکل آفرین و انتخاب راهبردهای متناسب با آن، تشریح عوامل مؤثر در افزایش شادابی و مسیرهای زیست شاداب و جلوگیری از بروز افسردگی و ... از این دست هستند.
[1]abstinence
[2]relapse
[3]https://d14rmgtrwzf5a.cloudfront.net/sites/default/files/drugfacts_treatmentapproaches.pdf
[4]http://www.etiadpajohi.ir/files/site1/user_files_a3670a/eng/alimohammadyfar-A-10-43-2-31d7fff.pdf
[5]social reintegration
فرایند ادغام اجتماعی بنا به تعریف مرکز رصد اروپایی مواد مخدر و اعتیاد (EMCDDA) عبارت‌است از فراهم‌آوری و دسترسی به محل اقامت، کارآموزی، استخدام و تعلیم و تربیت
[6]symptoms of withdrawal
[7]methadone
[8]buprenorphine
[9]naltrexone
[10]cognitive-behavior therapy
[11]multidimensional family therapy
[12]Therapeutic Communities (CTs)
انجمن‌های درمانی از دل جنبش بهبود خودیاری در دهه‌ی 50 میلادی بیرون‌آمدند و با هدف درمان اختلالات مصرف مواد از طریق ارائه‌ی برنامه‌های خانه و خانواده‌محور شکل گرفته‌اند. از جمله‌ی این گروه‌ها می‌توان به گروه معتادان ناشناس اشاره کرد.
[13]resocialization[14]https://d14rmgtrwzf5a.cloudfront.net/sites/default/files/drugfacts_treatmentapproaches.pdf
[15]life skills training
[16]Nooripour, R. & et al. (2014). The Effectiveness of Life Skills Training on the Enhancement of Self-Esteem and Marital Satisfaction among Addicts in Treatment Period. Research on Addiction Quarterly Journal of Drug Abuse, 8 (29).
http://www.etiadpajohi.ir/
