مستحضرید با اشباع شدن موضوع موادمخدر از سیاستهای درمانی مبتنی بر انگاره های پزشکی و روانشناختی، جای خالی سیاستهای پیشگیری مبتنی بر انگاره های علوم انسانی و مطالعات فرهنگی-اجتماعی بسیار احساس می شود. از این رو تلاش می کنم به قدر توان با نگاهی ویژه به موضوع پیشگیری، به اهمیت آن بپردازیم. همچنین از میان سیاستهای مختلف آن به دو گونه اثربخش و شواهدمحور خواهیم پرداخت.
دوگانه ی پیشگیری اثربخش و شواهد محور مبتنی بر تقسیم بندی دفتر مبارزه با جرم و مواد سازمان ملل متحد است.
پیشگیری مبتنی بر برنامه های اثربخش
برنامه های اثربخش در موضوع پیشگیری شامل سیاستها و برنامه های معمولا جزیی است که نتایج آنی را در کوتاه مدت به دنبال دارد. این سیاست که در آغاز در مورد سیگار و الکل به کار برده می شد، امروزه در مورد سوءمصرف مواد نیز بکار می رود.
از ویژگی های برنامه های پیشگیری اثربخش می توان به موارد زیر اشاره نمود:
- افزایش قیمت سیگار و الکل از طریق بالا بردن مالیات
- افزایش سن مجاز مصرف الکل
- جلوگیری از فروش سیگار و الکل به افراد زیر سن قانونی از طریق برنامه های جامع شامل اعمال فعال و مستمر قوانین و نیز آموزش فروشندگان از طریق راهبردهای مختلف
- ممنوعیت تبلیغ سیگار و محدود کردن تبلیغ الکل برای نوجوانان
بطور کلی این سیاست به صورت عینی و عمل گرایانه گروه هدف خود را تعیین نموده و در مدت زمان مشخصی با طرح پیام ها و تبلیغات اهداف خود را دنبال می کند. همچنین به صورت دوره ای فعالیت ها و برنامه های خود را ارزیابی می کند تا توان تأثیرگذاری خود را ارتقا بخشد. این رویکرد بیشتر متکی به آیین نامه ها و بخشنامه های نهادهای تصمیم ساز و مجری قانون است.
مداخلات پیشگیری با سیاست مبتنی بر شواهد
در مقدمه این بخش باید گفت اعمال انواع مداخلات و سیاستهای پیشگیری بصورت یکپارچه نیازمند به نظامی با بنیان ساختاریِ مستحکم شامل چارچوبی حمایتی از قوانین و سیاستها، تحقیقات و شواهد علمی، هماهنگی بخش ها و سطوح مختلف ملی، منطقه ای و شهری/محلی، شامل آموزش سیاستگذاران و متخصصین و از همه مهمتر تعهد به فراهم آوردن منابع کافی و تضمین پایداری عملکرد نظام در درازمدت است.
لذا این رویکرد با رویکرد اثربخش تفاوت های چندی دارد: اولا سن گروه هدف، دوما میزان خطر در گروه هدف و محیطی که در آن راهبرد اعمال می شود. بطورکلی می توان گفت سیاست پیشگیری شواهدمحور در مقایسه با رویکرد اثربخش گروه هدف خود را بازتر و گسترده تر در نظر می گیرد. همچنین تنها ناظر به برنامه ها و طرح های کوتاه مدت و عینی همچون افزایش قیمت یا بالابردن سن مصرف و... نیست. گزیده ای از اهداف این رویکرد را می توان اینگونه برشمرد:
- حمایت از رشد کودکان و نوجوانان بخصوص در مراحل گذار (نوزادی به کودکی اولیه، و کودکی به نوجوانی) که بیشترین میزان آسیب پذیری را به همراه دارد.
- پوشش جامعه بطورکلی(پیشگیری همگانی) در کنار حمایت از افراد و جوامعی که به طور خاص در خطر هستند(پیشگیری انتخابی). همچنین نیازمندیابی در مورد افرادی که قبلا شروع به مصرف مواد یا سوءمصرف مواد صنعتی کرده اند ولی هنوز به مرحله وابستگی نرسیده اند(پیشگیری الزامی).
- دستیابی به جامعه هدف در محیط های مختلف .
درواقع یک نظام پیشگیری ملی نه تنها باید مبتنی بر شواهد علمی باشد، بلکه باید بر آن بیافزاید. نکته مثبت سیاست شواهدمحور نسبت به سیاست اثربخش نیز همین است. این موضوع از دو بعد قابل بحث است. از یکسو، مداخلات و سیاست ها می بایست براساس شناخت درست از وضع موجود انتخاب شوند. چنین رویکرد نظام مندی مشخص خواهد کرد که چه افرادی و احتمالا به چه دلیل شروع به مصرف مواد می کنند؛ و چه مداخلات و سیاست هایی برای برخورد با وضعیت موجود مناسب تر است. از سوی دیگر، در صورت امکان، اثربخشی و نسبت آن به هزینه های مداخلات و سیاست ها باید دقیقا ارزیابی شود. نتایج این ارزیابی های دقیق، تصمیم گیرندگان را قادر خواهد ساخت که تأثیر برنامه ها بر نتایجی همچون کاهش موارد شروع به مصرف و افزایش اطلاعات پایه در مورد مداخلات پیشگیری را مشخص سازند.
با این توضیح مزایای سیاست مبتنی بر شواهد روشن و مبرهن است. با این حال در پایان باید اشاره داشت که تجارب روز دنیا در امر پیشگیری از این سیاست نیز درحال گذار است. سیاستهای پیشگیری امروزی که در دهه اخیر یا حتی می توان گفت در 5 سال اخیر طرح شده و نسبت به سیاستهای گذشته کارآمدی خود را بخوبی نشان داده مبتنی بر ارتقای سطح آموزش های اجتماعی، ارتقای سطح سلامت و... است که در اصطلاح پیشگیری غیرمستقیم خوانده می شود. به جدیدترین یافته ها و سیاستها در پیشگیری در پژوهش ها و آثار بعدی حتما خواهم پرداخت و به سمع و نظر دوستان عزیز خواهد رسید.
دوگانه ی پیشگیری اثربخش و شواهد محور مبتنی بر تقسیم بندی دفتر مبارزه با جرم و مواد سازمان ملل متحد است.
پیشگیری مبتنی بر برنامه های اثربخش
برنامه های اثربخش در موضوع پیشگیری شامل سیاستها و برنامه های معمولا جزیی است که نتایج آنی را در کوتاه مدت به دنبال دارد. این سیاست که در آغاز در مورد سیگار و الکل به کار برده می شد، امروزه در مورد سوءمصرف مواد نیز بکار می رود.
از ویژگی های برنامه های پیشگیری اثربخش می توان به موارد زیر اشاره نمود:
- افزایش قیمت سیگار و الکل از طریق بالا بردن مالیات
- افزایش سن مجاز مصرف الکل
- جلوگیری از فروش سیگار و الکل به افراد زیر سن قانونی از طریق برنامه های جامع شامل اعمال فعال و مستمر قوانین و نیز آموزش فروشندگان از طریق راهبردهای مختلف
- ممنوعیت تبلیغ سیگار و محدود کردن تبلیغ الکل برای نوجوانان
بطور کلی این سیاست به صورت عینی و عمل گرایانه گروه هدف خود را تعیین نموده و در مدت زمان مشخصی با طرح پیام ها و تبلیغات اهداف خود را دنبال می کند. همچنین به صورت دوره ای فعالیت ها و برنامه های خود را ارزیابی می کند تا توان تأثیرگذاری خود را ارتقا بخشد. این رویکرد بیشتر متکی به آیین نامه ها و بخشنامه های نهادهای تصمیم ساز و مجری قانون است.
مداخلات پیشگیری با سیاست مبتنی بر شواهد
در مقدمه این بخش باید گفت اعمال انواع مداخلات و سیاستهای پیشگیری بصورت یکپارچه نیازمند به نظامی با بنیان ساختاریِ مستحکم شامل چارچوبی حمایتی از قوانین و سیاستها، تحقیقات و شواهد علمی، هماهنگی بخش ها و سطوح مختلف ملی، منطقه ای و شهری/محلی، شامل آموزش سیاستگذاران و متخصصین و از همه مهمتر تعهد به فراهم آوردن منابع کافی و تضمین پایداری عملکرد نظام در درازمدت است.
لذا این رویکرد با رویکرد اثربخش تفاوت های چندی دارد: اولا سن گروه هدف، دوما میزان خطر در گروه هدف و محیطی که در آن راهبرد اعمال می شود. بطورکلی می توان گفت سیاست پیشگیری شواهدمحور در مقایسه با رویکرد اثربخش گروه هدف خود را بازتر و گسترده تر در نظر می گیرد. همچنین تنها ناظر به برنامه ها و طرح های کوتاه مدت و عینی همچون افزایش قیمت یا بالابردن سن مصرف و... نیست. گزیده ای از اهداف این رویکرد را می توان اینگونه برشمرد:
- حمایت از رشد کودکان و نوجوانان بخصوص در مراحل گذار (نوزادی به کودکی اولیه، و کودکی به نوجوانی) که بیشترین میزان آسیب پذیری را به همراه دارد.
- پوشش جامعه بطورکلی(پیشگیری همگانی) در کنار حمایت از افراد و جوامعی که به طور خاص در خطر هستند(پیشگیری انتخابی). همچنین نیازمندیابی در مورد افرادی که قبلا شروع به مصرف مواد یا سوءمصرف مواد صنعتی کرده اند ولی هنوز به مرحله وابستگی نرسیده اند(پیشگیری الزامی).
- دستیابی به جامعه هدف در محیط های مختلف .
درواقع یک نظام پیشگیری ملی نه تنها باید مبتنی بر شواهد علمی باشد، بلکه باید بر آن بیافزاید. نکته مثبت سیاست شواهدمحور نسبت به سیاست اثربخش نیز همین است. این موضوع از دو بعد قابل بحث است. از یکسو، مداخلات و سیاست ها می بایست براساس شناخت درست از وضع موجود انتخاب شوند. چنین رویکرد نظام مندی مشخص خواهد کرد که چه افرادی و احتمالا به چه دلیل شروع به مصرف مواد می کنند؛ و چه مداخلات و سیاست هایی برای برخورد با وضعیت موجود مناسب تر است. از سوی دیگر، در صورت امکان، اثربخشی و نسبت آن به هزینه های مداخلات و سیاست ها باید دقیقا ارزیابی شود. نتایج این ارزیابی های دقیق، تصمیم گیرندگان را قادر خواهد ساخت که تأثیر برنامه ها بر نتایجی همچون کاهش موارد شروع به مصرف و افزایش اطلاعات پایه در مورد مداخلات پیشگیری را مشخص سازند.
با این توضیح مزایای سیاست مبتنی بر شواهد روشن و مبرهن است. با این حال در پایان باید اشاره داشت که تجارب روز دنیا در امر پیشگیری از این سیاست نیز درحال گذار است. سیاستهای پیشگیری امروزی که در دهه اخیر یا حتی می توان گفت در 5 سال اخیر طرح شده و نسبت به سیاستهای گذشته کارآمدی خود را بخوبی نشان داده مبتنی بر ارتقای سطح آموزش های اجتماعی، ارتقای سطح سلامت و... است که در اصطلاح پیشگیری غیرمستقیم خوانده می شود. به جدیدترین یافته ها و سیاستها در پیشگیری در پژوهش ها و آثار بعدی حتما خواهم پرداخت و به سمع و نظر دوستان عزیز خواهد رسید.