سپس با اشاره به یک مورد موفقیت آمیز از پیشگیری واراهگی داروها در جمهوری اسلامی ایران، راه اندازی سامانه برخط الکترونیک کنترل  واردات، صادرات، توزیع، حمل و نقل و رهگیری پیش‌سازهای شیمایی و داروها توسط سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت، از نقش کلیدی شفاف سازی از طریق سامانه های هوشمند الکترونیک سخن به میان آمد. در این فرصت بنا دارم یافته ها و نتایج حاصل از پروژه پژوهشی نظام مندی که در سال 2017 در سطح شهر تهران به عمل آوردم را ارائه نمایم.

با توجه به موضوع پژوهش و منطقه مورد مطالعه (شهرتهران) روش گردآوري داده‌ها  زمينه‌يابي (تحقيق پيمايشي) انتخاب شده‌است. جامعه آماری پژوهش شامل تمامی متخصصان آشنا با مسائل اعتیاد و تخصص‌های مربوطه بوده‌است. برای تعین حجم نمونه با توجه به نامشخص‌بودن جامعه آماری از روش نمونه‌گیری گلوله برفی استفاده شده‌است و نمونه تا مرحله‌ی اشباع ادمه پیدا کرده‌است، که در نهایت به حجم نمونه 300 نفر دست پیدا شد. در زمینه‌ی جمع‌آوری اطلاعات از روش‌های ترکیبی اسنادی و پیمایشی استفاده شده‌است، که برای این منظور ابتدا به جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای و سپس میدانی در راستاي شاخص‌سازي مفروضيات تحقيق به‌كار گرفته‌شده است.

مصاحبه‌هاي به كار گرفته‌شده از لحاظ آزادي بيان سازمان‌يافته و از نظر جامعه آماري متخصصان حوزه‌ی کاهش آسیب و درمان اعتیاد شهر تهران مي‌باشند. خروجی مصاحبه‌ها منجر به طراحی پرسشنامه‌ها گردیده است. دستورالعمل تكميل پرسشنامه‌ها بر اساس اهداف و پرسش‌های پژوهش تنظيم و مقياس اندازه‌گيري نگرش‌ها طيف‌های متفاوت مي‌باشد.

از بین 300 نفر از پاسخگویان، 65 نفر (66/21 درصد) تخصص خود را داروسازی، 95 نفر (66/31 درصد) پزشک درمان اعتیاد، 50 نفر (66/16 درصد) روانپزشک، 85 نفر(34/28درصد) درمانگران حوزه‌ی اعتیاد، و 5 نفر (64/1 درصد) پاسخگو نبودند.

از میان پاسخگویان 150 نفر (50 درصد) جنسیت خود را مرد، 100 نفر (33/33 درصد) جنسیت خود را زن و 50 نفر (67/16درصد) جنسیت خود را اعلام نکرده‌اند. در زمینه‌ی سابقه فعالیت، 91 نفر از پاسخگویان (30 درصد) سابقه شغلی خود را کمتر از 5 سال، 87 نفر (29 درصد) سابقه خود را بین 5 تا 10 سال، 65 نفر (22 درصد) بین 10 تا 15 سال و 54 نفر (18 درصد) بیشتر از 15 سال اعلام کرده‌اند. در این زمینه 3 نفر (1 درصد) از افراد به گزینه وضعیت شغلی پاسخ نداده‌اند.

در مرحله بعد با بهره گیری از آزمون های آماری تحلیلی به بررسی و تحلیل داده ها پرداختیم که اهم نتایج آن در ذیل ارائه خواهد شد:

1. گرچه تعداد مردان مصرف‌کننده‌ی دارو به‌طور خودسرانه نسبت به  زنان شهر تهران بیشتر است؛ اما اختلاف میانگین مصرف نشان می‌دهد که زنان تمایل بیشتری به مصرف خودسرانه‌ی دارو نسبت به مردان دارند و این اختلاف معنی‌دار قابل تعمیم به جامعه و شهروندان شهر تهران می‌باشد.

2. بین گروه‌های سنی که اقدام به مصرف غیرپزشکی و خودسرانه‌ی دارو می‌کنند اختلاف معنادار و قابل اعتمادی وجود دارد؛ به‌طوریکه جوانان و سپس میانسالان بیشترین تمایل را به مصرف غیرپزشکی دارو دارند.

3. با توجه به اولویت‌بندی نهایی توسط 160 نفر از پاسخگویانی که معتقد بوده‌اند که مصرف به دلایل غیرپزشکی در دسته‌ی داروهای تجویزی بیشتر است نشان می‌دهد که بیشترین تقاضا در این طبقه ‌از داروها متعلق به داروهای آرامبخش[1]می‌باشد (در مجموع 40 نفر یعنی 76/30 درصد). در وهله‌ی دوم بیشترین تقاضا برای داروهای اوپیوئید و سپس  خواب‌آور‌ها[2]و در نهایت کمترین میزان تقاضا مربوط به داروهای محرک[3]می‌باشد (تنها 25 نفر از پاسخگویان یعنی 23/19 درصد).

4. . از 130 نفر (33/43 درصد) کارشناسی که پاسخگو بوده‌اند، 45 نفر از آنان (61/34 درصد) معتقد بوده‌اند که بیشترین متقاضی داروها در این دسته‌بندی مربوط به مکمل‌های رژیمی بوده‌است. پس از مکمل‌های رژیمی، اولویت‌های بعدی به ترتیب مربوط به دارو های  روان گسست (dissociative substances) با مجموع نظر 30 نفر از متخصصان (07/23 درصد) از افراد پاسخگو و محرک‌ها با نظر 20 نفر (38/15 درصد) از نظرات متخصصان همراه بوده‌است. کمترین میزان تقاضا از دیدگاه آنان نیز مربوط به داروهای خواب‌آور بوده است.

5. اما در زمینه انگیزش افراد برای سوءمصرف داروهای تجویزی و پیش‌خوانی ادامه روند پژوهش نشان‌داد که مهمترین انگیزش در مصرف غیرپزشکی داروهای تجویزی و مصرف خودسرانه‌ی داروهای پیشخوانی به دلیل  تسکین درد و آرام‌بخشی است. کمترین  انگیزش برای سوءمصرف در داورهای پیشخوانی انگیزش تقویت قوای ورزشی و در داروهای تجویزی تقویت قوای فیزیکی از منظر متخصصان حوزه‌ی درمان وابستگی به مواد و داروسازان شهر تهران بوده است.

6. مهمترین دلیل افزایش شیوع سوءمصرف داروها (تجویزی و پش‌خوانی) و چنددارو مصرفی  مورد تدقیق و بررسی قرار گرفت. نقص تدابیر نظارتی سازمان‌یافته و خلا قانونی در نظام دارویی ، مهمترین دلیل افزایش شیوع سوءمصرف دارو است. در درجه‌ی بعدی، نبود رویکرد جرم انگارانه به مصرف این داروها و عدم تلقی عمل ناهنجار اجتماعی از سوء مصرف عوامل دوم و سوم در زمینه افزایش شیوع سوء مصرف داروها تلقی می‌گردد. در این زمینه گرانی و دسترسی سخت به مواد مخدری اولیه معتادان در نگاه تخصصی کارشناسان کمترین اهمیت را دارا بوده‌است. 

نتیجه گیری

با بررسی آمار غیررسمی شیوع سوءمصرف مواد صنعتی ترکیبی به‌ویژه قرص‌های روان‌گردان جدید  در میان جوانان و جمعیت دانش‌‌آموزان و دانشجویان به‌طور عام، و همچنین داده‌های بدست‌آمده از پژوهش حاضر در رابطه با شیوع مصرف غیرپزشکی داروهای تجویزی و پیش‌خوانی به‌طور خاص، می‌توان این‌گونه استنباط کرد که گرایش به‌مصرف داروهای اوپیوئیدپایه و روان‌گردان به‌دلایل غیرپزشکی به‌ویژه در میان جوانان و زنان به‌طور نسبی شایع و رو به‌افزایش است.

بنابر دیدگاه کارشناسان و متخصصان حوزه‌ی کاهش آسیب و درمان اعتیاد، از میان داروهای تجویزی، بیشترین میزان سوء مصرف از طبقه‌ی آرام‌بخش‌های بنزودیازپینی و در وهله‌ی بعدی داروهای اوپیوئیدی نظیر ترامادول و متادون است. از طبقه‌ی داروهای تجویزی نیز خانواده‌ی مکمل‌های رژیمی و سپس داروهای ضدسرفه و آنتی‌هیستامین که خاصیت توهم‌زایی دارند بیشتر در مصارف غیرپزشکی و تفننی مورد ‌سوء‌مصرف قرارمی‌گیرند.

همچنین، تحلیل داده‌های پژوهش نشان‌می‌دهد مهمترین انگیزش سوءمصرف داروها و چنددارومصرفی، آرام‌بخشی، نشئگی و توهم‌زایی است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که مهم‌ترین دلیل افزایش شیوع سوءمصرف داروها و چنددارو مصرفی نقص در تدابیر نظارتی و نبود یک رویکرد جرم انگارانه به سوء مصرف داروها و در وهله‌ی بعدی عدم تلقی عمل ناهنجار اجتماعی از سوء‌مصرف داروست.