انجمن گفتگو

1- شخصیت اعتیادآور
در ابتدا لازم است تا مفهوم شخصیت اعتیادآور روشن شود؛

تجربه نشان داده، اعتیاد می تواند تحت تاثیر عوامل مختلفی مانند، زندگی اجتماعی، محیط اجتماعی، خانواده و وضعیت زیست شناختی و روان شناختی یک فرد ظهور کند و در این میان شخصیت که منعکس کننده ادغام تعدادی از صفات فردی است، یکی از عوامل مهم بروز آن به شمار می رود. به مجموعه خاصی از ویژگی های شخصیتی که فردی را مستعد ابتلاء به انواع اعتیاد و رفتار اعتیادآور می کند، عنوان شخصیت اعتیاد آور اطلاق می شود.

مثال های زیر بهتر می تواند این شخصت را تصویرسازی کند:
یکی برای رسیدن به حس آرامش و راحتی هر شب سیگار می کشد. یکی هربار، وارد محیطی می شود که سیگار یا مواد مخدر به فروش می رسد، بی توجه به این امر که نیاز دارد یا نه، شروع به مصرف می کند. یکی به جای گذراندن تعطیلات آخر هفته با خانواده، به قمار می پردازد و تمام حقوق و دستمزده خود را بازی می کند.

سوال مهم این است، این افراد در چه ویژگی هایی با هم اشتراک دارند که بیشتر به سمت رفتارهای تخریبی کشیده می شوند؟ آیا همه افرادی که به انواع مختلفی از مواد اعتیاد دارند، ویژگی های شخصیتی خاصی یا اینکه تجربیات مشترکی دارند؟ برخی از کارشناسان به این سوال ها پاسخ مثبت می دهند و برخی عقیده دارند، تعمیم مجموعه ای از ویژگی ها که منجر به اعتیاد می شود به همه افراد معتاد، امری پیچیده است و نمی توان به راحتی بدان پاسخ داد. با توجه به این که انسان ها یک گروه متنوع‌اند، نمی توان تعریف جامعی از «شخصیت اعتیادآور»که تمام افراد در معرض اعتیاد را پوشش دهد، ارائه داد. با این حال افراد مبتلاء به سوء مصرف انواع مواد دارای برخی ویژگی های مشترک هستند.
ویژگیهای شخصیت اعتیادآور:

1- شخصیت ضد اجتماعی: افرادی که خود را نسبت به جامعه بیگانه و ناسازگار با اهداف و باورهای جامعه هستند و نسبت به اعضای جامعه خود بی تفاوت و حتی احساس دشمنی دارند، دارای شخصیت ضد اجتماعی هستند، بر اساس اطلاعات موجود این افراد بیشتر در معرض اعتیاد قرار دارند. این افراد احساس تنهایی شدید دارند و از مواد به عنوان جایگزینی در عدم روابط شخصی و اجتماعی خود برای رسیدن به آرامش استفاده می کنند.

2- ضعف در مهارت تاب‌آوری (آستانه صبر پایین): کمبود در مهارت های مدیریت استرس یا ضعف در به کارگیری مهارت های مقابله ای با آسیب های اجتماعی باعث می شود، افرادی که در سختی ها و استرس ها تحمل پایینی دارند، به دارو، الکل یا مواد روی آورند.

3- شخصت اعتیادآور، کمتر به برنامه ریزی و دستیابی به اهداف بلند مدت فکر می کند. در واقع بیشتر تمرکز خود را بر برنامه های کوتاه مدت می گذارد و حتی ممکن است رفتارهایی را به دنبال احساسات زودگذر خود بروز دهد. این گونه از افراد اغلب استفاده از مواد و الکل را به عنوان راه سریعی برای حل مشکلات زندگی می بینند.

4- جایگزینی رفتارهای ناهنجار: افراد دارای شخصیت اعتیادآور تمایل دارند، فعالیت های لذت بخش دیگری، زمانی که در مرحله ترک یا مشارکت برای ترک هستند، جایگزین رفتارهای قبلی خود کنند. به همین دلیل است که اعضای «الکلی های ناشناس» در بیشتر مواقع سیگار مصرف می کنند و افرادی که سیگار را ترک کرده اند دائماً آدامس می جوند.

5- ناامنی: رفتارهای ناهنجار مانند سوءمصرف مواد و الکل اغلب در پی یک احساس نامنی یا ترس از شکست بروز می کند. افرادی که دچار مشکلات تایید از جانب دیگران یا به دنبال تقویت روابط خود با دیگران هستند، ممکن است از مواد به عنوان جایگزینی برای تقویت اعتماد به نفس خود استفاده کنند.

6- افسردگی: افرادی که دچار اضطراب و افسردگی هستند، بیشتر ممکن است از اعتیاد به عنوان راهی برای مدیریت یا خروج از احساسات دردناک و همران با نگرانی خود استفاده کنند. این گونه از افراد وقتی با مشکلی مواجه می شوند از مواد مخدر و الکل و حتی سایر فعالیت های لذت بخش برای رهایی از مسائل و مشکلات واقعی استفاده می کنند.

علاوه بر موارد بالا، سوءاستفاده جنسی در دوران کودکی، ناسازگاری عمیق والدین، محرومیت یا پرخوری در اوایل رشد و زندگی و همچنین افرادی که دچار اختلال استرس و در معرض مشکلات پیچیده هستند، ویژگی های شخصیت اعتیادآور در آن ها بیشتر دیده می شود.

اکنون که عناصر شخصیت اعتیادآور معرفی شد، مسئله مهم این است که افراد غیر معتاد دارای چه ویژگی هایی هستند که با وجود استرس، درد، رنج و نگرانی جوامع امروز همچنان به دور از وابستگی از مواد یا الکل زندگی می کنند. به نظر می رسد افراد غیر معتاد کسانی اند که خانواده مستحکم و قوی، روابط اجتماعی خوب و عقاید مذهبی عمیق دارند. از این رو فردی که ویژگی های شخصیت معتادساز در آنها دیده می شود با تقویت پیوندهای خانوادگی، اجتماعی و مذهبی می توانند به بهبود شخصیت خود کمک کنند.

در واقع بروز اعتیاد در یک فرد محصولی از درگیری‌های پیچیده بین عوامل اجتماعی، روحی و فیزیولوژیکی است که متخصصان دائماً در تلاش برای درک بهتر آن هستند. اگر بتوانیم عوامل شخصیتی سازنده اعتیاد را بهتر شناسایی کنیم، خواهیم توانست روش های درمانی بهتر و الگوهای مداخلاتی رفتاری و شناختی جایگزین اعتیاد را معرفی کنیم.

2- تفکر اعتیادآور

آنچه با عنوان تفکر اعتیادآور شناخته می‌شود، در واقع افکار و الگوهای تحریف شده ذهنی ما است. به این معنا که اکثر افکار و باورهای ما براساس تجارب گذشته و نتیجه‌گیریهایمان در مورد اتفاقات و موضوعات زندگی مان رخ می دهد. الگوهای ذهنی نقش حاکم ذهن انسان را دارد که از اوایل زندگی یک فرد شکل می گیرد. بسیاری از الگوها و دیدگاه های ذهنی ما حاصل پیام هایی از والدین،خواهر، برادر، همسر، معلمان و دیگر افراد با نفوذ است. اما آنچه به عنوان تفکر اعتیادآور شناخته می شود، افکارو الگوهای تحریف شده ذهنی هستند.

افکار ممکن است منطقی یا تحریف شده باشند. افکار منطقی و واقع گرایانه بر منطق، حقایق و عقل استوار است، در حالی که افکار منحرف منطق و شواهد واقعی را تا حدودی نادیده می گیرد.

به عبارتی، افکار پراکنده ممکن است، ناشی از تصورات غلط حاصل از آموزش ناقص، ارتباط ضعیف با خانواده و عدم جامعه پذیری مناسب، یا فقدان اطلاعات کافی یا دسترسی به اطلاعات ناقص از رفتار و عقاید دیگران مانند گروه دوستان و همسالان باشد.

با توجه به تعربف و ویژگی‌های شخصیت و تفکر اعتیادآور، وقتی فردی مبتلاء به سوءمصرف مواد می شود، یک نوعی از سبک خاص تفکر در او به وجود می آید که با وجود آگاهی فرد از پیامدهای ناگوار مصرف مواد، باز هم به مصرف ادامه می‌دهد. نتایج منتشر شده تحقیقات موسسه ملی بهداشت آمریکا در مورد اعتیاد و شناخت آن نشان می دهد، تفاوت های شناختی در افراد معتاد، الگوهای رفتاری مشترکی نیز دارد.

به عبارتی افکار که در نتیجه تربیت خانوادگی، نظام آموزشی و حضور در جامعه قوام می گیرند، می تواند در یک جریان انحرافی به زندگی عاطفی و احساسی فرد آسیب برسانند و فرد به سوی رفتارهای اعتیادآور تمایل داشته باشد. همچنین در صورت رسیدن به بهبودی و ترک مواد ، عدم درمان افکار پراکنده و اعتیادآور می تواند منجر به عود دوباره اعتیاد شود.

اندیشمندان حوزه اعتیاد و روان پزشکان، تفکر اعتیادآور را در نتیجه بروز انگیزه هایی در فرد مورد بررسی قرار می دهند. بر این اساس که سیستم های عصبی «لیمبیک» و «اتونومیک» سیگنال هایی از محرکهای مختلف دریافت می کنند؛ سیستم عصبی لیمبیک شامل «هیپوتالاموس» است که مسئول تنظیم خستگی، گرسنگی، تشنگی، سطح پاسخ به لذت، رضایت جنسی، تجاور و خشم است.

سیستم عصبی اتونومیک توانایی‌های عاطفی و پاسخ‌های اوج و فرود را در انسان کنترل می‌کند. ترکیبی از پاسخ های این دو سیستم عصبی، لذت رفتار اعتیاد‌آور و حتی احساس درد یعنی عذاب را بر اساس نوع رفتار تجربه شده در انسان ایجاد می کند. اثرات لذت بلافاصله ارتباطی را بین عمل و آنچه حس شده و به لذت انجامیده ایجاد می کند و تکرار این رفتار اعتیادآور به سوء مصرف مواد ادامه می یابد.

اما نکته مهم این است، اتصال بین افکار، احساسات و رفتار چطور در ذهن انسان ایجاد می شود؟ بر اساس مطالعات، افکار ما بر احساسمان تاثیر می‌گذارد. برای مثال، اگر فکر کنید سخت کار می‌کنید و ارزیابی مثبتی از عملکرد خود داشته باشید، ممکن است در آینده احساس دلگرمی و افتخار داشته باشید. در عوض اگر به این باور برسید که کسی از شما سوء استفاده می‌‌ ‌کند، ممکنه احساس خشم، تحریک یا ناراحتی کنید؛ یا اگر فکر کنید در معرض خطر هستید، احساس اضطراب و ترس از آسیب باعث می ‌شود شما محل را ترک کنید.

می توان گفت افکار و احساسات ما به رفتارمان بسیار نزدیک است. خطا در تفکر و فکر در صورت اعتیاد به الکل و مواد امری متداول است. اگرچه برخی از افکار به طور خودکار درست هستند، اما بسیاری دقیق نیستند یا فقط کمی به حقیقت نزدیک هستند.

از این رو توجه به درمان شخصیت و تفکر اعتیاد آور جهت برنامه‌ریزی در حوزه درمان و پیشگیری امری ضروری است. در واقع برنامه‌های پیشگیرانه در صورتی می‌توانند اثرگذار باشند که ویژگیهای شخصیت اعتیادآور را از مراحل اولیه آموزش و پرورش کودکان کم‌رنگ و مهارت‌های زندگی مانند حل مسئله، تاب‌آوری، کنترل استرس و اضطراب، نه گفتن و غیره را تقویت کنند.

خطاهای مشترک تفکر اعتیادآور:

تفکر مطلق در مورد همه چیز یا هیچ چیز، دیدن همه چیز یا بد یا خوب، بدون در نظر گرفتن امکان حالت میانی؛

بیش از حد تعمیم، رسیدن به یک نتیجه کلی و مطلق در مورد حادثه که دارای شواهد بسیار کمی است؛

فیلتر کردن، تمرکز در مورد رفتارهای منفی در شرایطی که تمام جنبه های مثبت فیلتر شده است؛

تبدیل امر مثبت به منفی، نادیده گرفتن موفقیت ها یا تجربیات مثبت و بزرگ نمایی تجربیات منفی؛

پریدن به نتایج منفی، نتیجه گیری معکوس و منفی در مورد اتفاقی که شواهد برای حامیت ار آن فکر بسیار اندک است؛

احساسات اشتباه همراه با واقعیت های گیج کننده در مورد حقایق؛

شخصی سازی، مزمت کردن در مورد هر امر ناخوشایند و فکر کردن به اینکه در برابر هر چیزی که مردم می گویند یا انجام می دهند باید واکنش نشان داد؛

بزرگ و کوچک شمردن، در هنگام ارزیابی فرد از خود، اشتباهات را بیش از حد بزرگ و دستاوردها را بیش از حد کوچک کردن.

بر اساس خطاهای مشترک بالا در تفکر اعتیادآور، یکی از برجسته ترین مشخصه های معمول انواع تفکر اعتیاد آور رفع مسئولیت فرد معتاد از خود در برابر مشکلات است. بخشی از این نگرش ناشی از این است که فرد معتاد خود را یک قربانی می داند و بخش دیگر ناشی از سیستم انکار است که او مدام اعتیاد و وابستگی خود به مواد را انکار می کند.